Arnhems Luiletterland | Dwalen door de literaire binnenstad

Arnhems Luiletterland

Met het boek Arnhems Luiletterland in de hand, wandelen we langs verschillende plekken in de stad die van literaire betekenis zijn (geweest). Is Arnhem een Luiletterland? Wat heeft de Gelderse stad met literatuur en auteurs? Daarbij doen we meteen een aantal mooie plekken in het centrum aan. Ga je met ons mee op pad?

Kennen jullie Paulus al?

Op een frisse wintermorgen stappen we in het Zuiden des lands in de trein. Met ruim een uur reizen op het programma, hebben we genoeg tijd om ons alvast een beetje in te lezen in het boekwerkje van Wim Huijser en te besluiten welke van de drie routes we af gaan leggen. “Oeh, jeugdsentiment,” zucht mijn reisgenoot op de blauwe treinstoel tegenover me. “Paulus de Boskabouter, daar keek ik vroeger op televisie weleens naar, maar ik kan me niet herinneren daar ook een boek van in handen te hebben gehad,” waarna ze hap van haar meegebrachte koffiekoek neemt.

Toch zullen we niet in de voetsporen van Jean Delieu’s creatie stappen. Het Gravinnenbos, dat het décor van de verhalen van de zachtmoedige kabouter vormt, vinden we gezien de temperaturen onder het vriespunt te ver uit het centrum liggen. “Jammer,” zeg ik, maar nu al een goede reden om een keer terug te gaan. De rest van de reis popt zo nu en dan de begintune van de populaire kinderserie van weleer in mijn hoofd op.

Bestemming bereikt

“Ik las net nog op internet dat Arnhem al meer dan een eeuw een belangrijke geboorteplek van vaderlandse schrijvers en dichters is,” zeg ik wanneer we de trein verlaten. “Volgens de website Mijn Gelderland veranderde begin twintigste eeuw het culturele klimaat van Arnhem door de enorme groei en toeloop van welgestelde en goed ontwikkelde burgers. Met een toenemende populariteit onder kunstenaars als gevolg.”

Terwijl we het indrukwekkende station binnenlopen, reageert mijn wandelmaatje slechts met “Interessant.” Ze pakt het boekje erbij en begint aan een voordracht over C. Buddingh. Een passage waar ook Jan Cremer de revue passeert, in de tijd van de Vijftigers. Voor zijn verhaal ‘Belofte maakt schuld’ gebruikt de geboren Dordtenaar Arnhem als décor.

Even stoppen

Eenmaal in het centrum kunnen we Boekhandel Hijman Ongerijmd vanzelfsprekend niet zomaar voorbijlopen. Een plek vol mooie boeken, vriendelijk en vakkundig personeel en een gezellige sfeer. Daarnaast kent deze zaak een geschiedenis die teruggaat naar het jaar 1895. Een gekende naam in de stad – en omgeving – die Duitse bezetting en brand overleefde. Als een feniks herrees deze ‘plaats van ontmoetingen’ elders uit haar assen, overleefde dankzij lokale investeerders te nauwer nood een faillissement en schittert als nooit tevoren.

Voor de jongere lezer treffen we een paar minuten later De Arnhemse Kinderboekwinkel. Niet minder dan 8.000 boeken wachten op gulzige jonge ogen om in een ruk uitgelezen te worden. Kinderboeken en jeugdromans vullen de vrolijke schappen. Dit is een ware kraamkamer voor alle literatuurliefhebbers in spe.

Tegenover de Grote of Eusebiuskerk duiken we café Dudok binnen, een plek waar juristen, studenten, creatievelingen, theaterbezoekers, politici en – gasten zoals wij – dagjesmensen graag aanschuiven. Niet veel later staat er een dampende mok chocolademelk en een punt Dudok appeltaart op de tafel. Even opwarmen.

Oranje

We kunnen er weer tegenaan en lopen een stukje terug om de Bakkerstraat in te slaan. Het boekje wordt uit de rugzak opgediept en we ‘lopen’ een eindje met Remco Kock mee, die met stadsgids Rob Slepicka, eigen stad (her)ontdekt. Deze columnist voor de Gelderlander, woonachtig in hartje Arnhem, besluit eind 2017 inwoners van zijn stad te interviewen voor een nieuw boek en zo geschiedde met ‘De Rijn, de fles, de boeren en Vites’ als eindresultaat. Ons boekwerk verklapt dat het tweetal aanlegt in Koffiehuis Oranje, drie keer raden waar we even een kijkje gaan nemen.

“We zijn nog niet open,” zegt de uitbater met een Australisch accent en een flaphoed op het hoofd. Bij de woorden Remco en Kock gaan bij hem niet direct een belletje rinkelen. “Dit is het oudste café in Arnhem,” legt hij ons uit; “er komen hier heel veel verschillende gasten. De een bekend, de ander niet. Schrijvers? Vast wel. Of ons café daar bekend om staat? Ik ken wel het verhaal van de vrouw van een van de eerste eigenaren, die was zo dik, dat niet meer door het trappengat kon,” lacht hij.

Kleine Inez

De een kent de Rijnkade in Arnhem vanwege zijn vele gezellige terrassen met uitzicht op de Rijn, de leuke restaurants en gezellige evenementen die er worden georganiseerd. De ander associeert dit deel van de stad met het Airborne Museum at the Bridge en de John Frostbrug, beiden gelinkt aan de Slag om Arnhem tijdens WOII. Vanaf nu denken wij aan Kleine Inez bij het horen van het woord Rijnkade. Schrijver Reinier van Genderen Stort werd geboren in Nederlands-Indië, maar kwam op tweejarige leeftijd naar Nederland. Het gezin vestigde zich in eerste instantie in Brummen, maar verhuisde vervolgens naar de Rijnkade in Arnhem. Stort zou later worden gewaardeerd om de wijze waarop hij de indrukken van Arnhem, opgedaan in zijn kindertijd, in zijn boek Kleine Inez, een klassieker in de Nederlandse literatuur, verwerkte.

Het Willemsplein is voor veel Arnhemmers een bekende plek en voor een aantal verhalen van schrijver-dichter-wandelaar Ed Bruinvis een dankbaar onderwerp om over te schrijven. Het drukke verkeerspunt komt dan ook meer dan eens terug in zijn columns.

Als de snijdende wind niet continu onze wangen rood zou kleuren en het kwik boven nul zou zijn geweest, hadden we zonder enige twijfel nog door Park Sonsbeek gewandeld om te ontdekken wat de link met Thomas Verbogt is of het verhaal van Herman Koch in de Oranjestraat zelf beleefd. Voor nu is het tijd om terug te keren naar het station. De resterende verhalen in het boek zijn voor ons nog een onbeschreven blad die we een andere keer gaan beleven. Want terugkomen, doen we. Er is nog genoeg te ontdekken.

Over Arnhems Luiletterland

Schrijver-wandelaar Wim Huijser ontwierp samen met routemaker Rob Wolfs een drietal wandelingen door de parken en de binnenstad van Arnhem, langs 21 locaties die verwijzen naar het werk van bekende, maar deels ook vergeten, Arnhemse auteurs – en auteurs die óver Arnhem hebben geschreven. Zo volgen we het spoor van Thomas Rosenboom en de auteur van de Pim Pandoer-reeks Carel Beke door Park Sonsbeek, dwalen we in het Gravinnenbos van Jean Dulieu op zoek naar Paulus de Boskabouter, lopen we aan de hand van Koos van Zomeren over de Middenweg in de Geitenkamp, wandelen we met Jan Siebelink door de Zijpsepoort de stad in, en zoeken we daarna net als Felicita Vos weer de vrijheid en stilte van Arnhems groene zone.

‘Arnhems Luiletterland’ is voorzien van drie routebeschrijvingen en routekaarten en geïllustreerd met meer dan vijftig historische foto’s en ansichtkaarten. Andere auteurs die in het boek aan bod komen zijn onder anderen Jacob van Lennep, Reinier van Genderen Stort, Maria Dermoût, Nel Benschop, C. Buddingh’, Peter van Straaten, Johnny van Doorn, Tom van Deel, Herman Koch, J.J. Voskuil, Thomas Verbogt, Marcel van Roosmalen, Ed Bruinvis en Remco Kock.

Arnhems Luiletterland. Drie wandelingen door het literaire landschap van Arnhem

Wim Huijser
ISBN 978-94-92411-61-7
Uitgeverij Kontrast
Full colour
96 pagina’s
Geïllustreerd met routekaarten, historische foto’s en ansichtkaarten
Verkoopprijs € 14,95
Van dezelfde schrijver verscheen ook Nijmeegs Luiletterland

Beoordeling Arnhems Luiletterland

Afwisseling ****
Bereikbaarheid OV *****
Onverharde paden n.v.t.
Horeca ****
Cultureel erfgoed ***
Historie ***
Beschutting ***
Uitzichten ***

Routebeschrijving Arnhems Luiletterland

Aan de hand van het boekwerk Arnhems Luiletterland bepaal stel je eenvoudig zelf je route samen. In het boekje zijn drie wandelingen door het literaire landschap van Arnhem opgenomen. Loop ze stuk voor stuk of combineer ze met elkaar. Dit is de wandeling zoals wij die grotendeel liepen.

Station Arnhem

Start op Station Arnhem. In de stationshal loop je richting het centrum. Buiten iets RA, richting de kerktoren. Steek over vervolgens LA.

Al in de jaren tachtig van vorige eeuw was het station van Arnhem aan vervanging toe. Het was te oud geworden en bovendien door de toename in treinverkeer- en reizigers uit haar jasje gegroeid. In 1989 werd door de gemeente besloten de boel te gaan verbouwen. Een aantal jaar later (red. 1992) uitten inwoners van de stad kritiek op het ontwerp dat er lag. Niet minder dan twee jaar werd er gedebatteerd over de komst – of het afzien daarvan – van het nieuwe station.

In het jaar 1994 werden de voorgelegde plannen goedgekeurd. Wellicht denk je dat hiermee het project van start kon gaan. Mis! Na protest van de inwoners werd het hele plan in 1996 van tafel geveegd.

Met de opening van de tunnel (2000), en ook de parkeergarage (2001) en het overdekte busstation (2003) kreeg het project meer en meer vorm. In 2005 werden de inmiddels iconische Rijn- en Parktoren. We maken even een sprong in de tijd. In 2006 opende het noodstation. Het oranje gevaarte kon maar weinigen bekoren. In de jaren die volgen, ontstaat beetje bij beetje het station zoals we dat bij aankomst verlaten hebben.

Even wordt er (in 2010) twijfel uitgesproken of het allemaal niet te gewaagd en modern is en moet het budget dat bij de eerste plannen opgesteld was, met vele miljoenen verhoogd worden.

In 2012 lijkt dan eindelijk het einde in zicht. De werkzaamheden voor de daadwerkelijke stationshal beginnen. En dan, op 19 november 2015, na een vertraging van niet minder dan 7 jaar, is station Arnhem Centraal een feit.

Keep walking

1^e straat RA (Korenstraat). Deze komt uit op de Korenmarkt. RD naar de Luthersestraat die overgaat in de Tullekenssteeg. Aan het einde van de straat RA (Rijnstraat).

Hou even halt bij Rijnstraat 71, hier staat het voormalige St Petergasthuis. Het pand werd vernoemd naar de heilige Petrus en deed dienst als zieken- en geestelijk huis voor de armen en zieken in Arnhem. Waar de Gelderse hoofdstad vol werd getroffen tijdens de Slag om Arnhem, kwam dit pand wonderwel ongeschonden uit de strijd.

Vlak voor het einde van de la Oude Oeverstraat, bocht LA. Aan het einde van de Oude Oeverstraat LA (Kortestraat). Ga aan het einde RA (Rijnstraat).

Op de kruising RD. Hier verandert de Rijnstraat in de Vijzelstraat. Negeer de eerstvolgende zijstraat aan de rechterzijde. Vervolg route voor ongeveer 25 meter. Ga RAvtussen huisnummer 14 en 51 de steeg in (Wielakkerstraat). Aan het einde van de steeg RA (Eiland). Vervolgens RD. Eiland wordt nu Kerkstraat.

Welkom in de Middeleeuwen

In de Kerkstraat 19 tref je het oudste huis van Arnhem, het Presickhaeffs Huys.

Het Presickhaeffs Huys is een van de weinig overgebleven middeleeuwse huizen in Arnhem. Volgens onderzoek dateert het pand uit het jaar 1354. De andere historische panden verdwenen door de vele verwoestingen tijdens de Slag om Arnhem in de Tweede Wereldoorlog uit het straatbeeld. In vroegertijden had dit huis aan de Kerkstraat, nabij de Sint-Eusebiuskerk, een eigen hofje.

Opmerkelijk weetje over dit pand: De Algemene Bank Nederland, die het gebouw tot 1982 in bezit had, verkocht het pand voor slechts 1 gulden aan de gemeente Arnhem.

Sabelpoort

Loop links om de kerk heen. Tussen het Duivelshuis (links) en de kerk door. Oversteken naar de Markt. Rechts zie je de voormalige Waag. Markt langs de rechterkant oversteken. Einde Markt onder Sabelspoort Oversteken en LA, (Rijnkade). Vervolg weg naar de John Frostbrug.

Arnhem telde vroeger vier hoofd-stadspoorten, de Rijnpoort, St. Janspoort, Velperpoort en Sabelspoort. De Sabelspoort, die ookwel ‘Geckentoren’ genoemd werd, omdat zwakzinnigen werden gehuisvest, is als enige bewaard gebleven. De naam is afgeleid van het oud-Hollandse savel, dat zand betekent.

Een brug te ver

Na 100 m, voorbij Airborne at the Bridge links aanhouden (Kadestraat). Neem het voetpad door het Jacob Groenewoudplantsoen. Schuin RD oversteken en RA met verkeersweg mee. Pak voor de brug la Eusebiusbinnensingel. Einde LA. Bocht naar rechts volgen (Beekstraat). Vervolgens RD. Ter hoogte van het politiebureau RD. Volg de Sint Jansbeek. Alsmaar RD (Beekstraat). Op kruising tussen huisnummer 26 en 25 RA (Nieuwstad). RD achter Musis (concertzaal) langs, aansluitend links om Musis Sacrum heen. Steek over, vervolgens RD.

Met fraai uitzicht op de welbekende John Frostbrug vertelt Airborne at the Bridge de persoonlijke verhalen van zij die op deze plek ten strijde trokken en het leven lieten tijdens de Slag om Arnhem.

LA het Musiskwartier in. Pak het straatje richting Dwingelstraat. Op het pleintje (Brouwersplein) RA en doorlopen tot einde. RA (Beekstraat). RD (Bovenbeekstraat). Tweede straat rechts op vijfsprong (Land van de Markt), Bovenbeekstraat in. Na 50 m aan de linkerkant zie je het voormalige Burgerweeshuis.

Eerste straat LA (Ruiterstraat). Blijft RD gaan (Jansplein, later Jansplaats). Einde RA (Jansstraat). RD oversteken (Willemsplein) en verderop opnieuw weg oversteken. RD (Oude Stationsstraat), over de nieuwe voetgangersboulevard terug naar het station.

Aanvullende informatie inzake Arnhems Luiletterland

Afstand(en) route(s) door ons gelopen route (check ‘Arnhems Luiletterland’ voor andere routes/afstanden)

Wandelroute van ongeveer 4,5 kilometer

Bezienswaardigheden op de Arnhems Luiletterland route

Grote of Eusebiuskerk: Hoewel het gebouw geen kerkelijke functie meer heeft, is een bezoek nog altijd een bezoek waard. Op vier verdiepingen maak je kennis met 500 jaar geschiedenis. En dan de vraag: durf jij op een van de glazen balkons te gaan staan, voor een adembenemend uitzicht?

Grote of Eusebiuskerk, Kerkplein 1, 6811 EB Arnhem https://eusebius.nl/. Geopend: Maandag t/m zondag 10.00 – 17.00 uur

Airborne at the Bridge

“Airborne at the Bridge de persoonlijke verhalen van de Britse luitenant John Grayburn, de Duitse Hauptsturmführer Viktor Eberhard Gräbner en de Nederlandse kapitein Jacob Groenewoud die op deze plek vochten en sneuvelden tijdens de Slag om Arnhem in september 1944.” (Bron: website Airborne at the Bridge)

Airborne at the Bridge, Rijnkade 150, 6811 HD Arnhem www.airbornemuseum.nl/airborne-at-the-bridge. Geopend: